De Berlijnse club Tennis Borussia Berlin heeft tot aan vandaag de dag veel te maken met antisemitisme. Doordat de club voor de Tweede Wereldoorlog veel Joodse leden had, zingen supporters van de tegenstander graag anti-Joodse spreekkoren. “Zyklon B für TeBe, Zyklon B für TeBe, Zyklon B für TeBe, Zyklon B für TeBe!”
Het is ‘gezellig’ in de trein waar de supporters van Hertha BSC zitten en honderden supporters deze meezinger laten horen. In de jaren zeventig en tachtig is dit lied een echte hit bij de Herthaner. Er is zelfs een supportersgroep bij de blauw-witten die zichzelf Zyklon B noemt. Het zal niemand verbazen dat deze groep een rechtse signatuur heeft. Racistische spreekkoren zijn vrij normaal bij Hertha in die jaren.
Vooral als Tennis Borussia op bezoek komt, wordt het complete antisemitische repertoire gezongen. Een favoriet is ook het Hans Rosenthal-lied, een onsmakelijk nummer over een Joodse presentator die tot aan zijn dood in 1987 een groot supporter was van TeBe. De reden van al deze spreekkoren is, behalve dat de zangers een stel onderknuppels zijn, dat Tennis Borussia destijds werd gezien als dé Joodse club van Duitsland. Een reputatie die het nog altijd heeft, ook al is er tegenwoordig weinig Joods meer aan de club.
Joden en voetbal
Voetbal, en dus niet alleen TeBe, heeft in Duitsland altijd een grote aantrekkingskracht op Joden gehad, omdat het een open sport was. Bij de enge turnverenigingen kwamen zij bijna niet binnen. Dat waren in de negentiende eeuw al bijna nazistische bewegingen. Bij een groot aantal van hen stond in de reglementen dat alleen zuivere Duitsers welkom waren. De turners hadden een gloeiende hekel aan voetbal, dat door hen de Engelse ziekte werd genoemd. Geen wonder dat Joden die sport enorm omarmden.
Bij de oprichting van veel clubs, zoals Bayern München, 1. FC Nürnberg en Eintracht Frankfurt, waren Joden betrokken. Een van de oervaders van het Duitse voetbal, Walther Bensemann, was ook een Jood. Hij richtte diverse verenigingen op in het zuiden van Duitsland, organiseerde de eerste wedstrijden tussen Duitse en Engelse clubs en had een grote rol in het oprichten van de Duitse voetbalbond DFB. In 1920 startte hij met Kicker, nog altijd het grootste voetbaltijdschrift van Duitsland.
Hirsch en Fuchs
Ondertussen werd in 1911 een andere barrière geslecht toen Julius Hirsch en Gottfried Fuchs van Karlsruher FV werden opgeroepen voor het Duitse elftal. Zij waren de eerste twee Joodse voetballers in Die Mannschaft. Hirsch – over hem later meer – was de eerste Duitser die vier doelpunten maakte tijdens een interland. Fuchs deed het een jaar later op de Olympische Spelen nog iets beter door tien keer te scoren tegen Rusland. Dat is nog altijd een Duits record. Op de Berlijnse velden schitterde niet veel later Simon Leiserowitsch, de rechtsbuiten van Tennis Borussia. Veel mensen kochten speciaal een kaartje voor hem, omdat hij dingen met de bal deed die niemand anders kon.
Het was het begin van een speciale relatie tussen Tennis Borussia en Joden, al had het voor de komst van Leiserowitsch al veel Joodse leden. De reden daarvoor is dat TeBe de club van de middenstand was en aangezien Joden in veel beroepen waren uitgesloten, was handel een logische optie. Velen waren succesvol en daardoor ontstond logischerwijze de connectie met Tennis Borussia. De waarden van de club – internationalisme, vrijheid en antimonarchie – waren dingen waar veel Joden het mee eens waren. Op het moment dat Hitler aan de macht kwam, was een derde van de leden van Joodse komaf.
Nazi’s
Zoals bij bijna iedere Duitse club werden de Joodse leden in de nazitijd geroyeerd. TeBe was daarop geen uitzondering. De enige club die nog iets van een compliment kan krijgen, is Eintracht Frankfurt. Die club was ‘pas’ in 1937 Jodenvrij en nam vanaf 1933 regelmatig Joodse leden op die bij andere clubs waren weggestuurd. Vanaf 1938 mocht geen enkele club meer Joden op de ledenlijst hebben en werden ook meteen alle Joodse clubs verboden, zodat voetbal een verboden sport voor hen was.
Leiserowitsch was op dat moment allang vertrokken uit Duitsland. Hij zag de donkere wolken naderen en besloot zich in Brits Palestina te vestigen. Later werd hij coach van Makkabi Tel Aviv. Veel andere leden waren niet zo gelukkig en belandden in concentratiekampen, waar zij stierven. Na de Tweede Wereldoorlog werden wel weer wat Joden lid van Tennis Borussia, maar het zal nooit meer zo worden als het ooit was.
Hans Rosenthal
Toch bleef de reputatie van Jodenclub bestaan en dat komt met name door één man: Hans Rosenthal. Hij werd in 1925 geboren in Berlijn. Nadat de nazi’s aan de macht kwamen, werd zijn leven steeds beroerder. Zijn vader werd ontslagen bij de Deutsche Bank omdat hij een Jood was, en stierf in 1937 aan nierklachten. Een paar jaar later was hij wees, nadat zijn moeder overleed aan de gevolgen van kanker. Rosenthal en zijn jongere broer Gert werden in een weeshuis gestopt. De nazi’s zetten de broers gedwongen aan het werk en in 1943 werd Gert, dan pas tien jaar oud, afgevoerd naar een vernietigingskamp.
Bijna de gehele familie van Rosenthal kwam om in de oorlog, maar hijzelf overleefde door twee jaar lang in een tuinhuisje van een vrouw in Lichtenberg te wonen, die zorgde dat hij genoeg eten en drinken kreeg. Als je iemand zó lang verstopt in de hoofdstad van de nazi’s, ben je enorm moedig. Daar kunnen al die enge BN’ers van het naoorlogse verzet alleen maar van dromen.
Entertainer
Rosenthal ging na de oorlog bij de radio werken. Hij werd al snel chef entertainment en zijn radioshows waren razend populair. Toen het medium televisie opkwam, was de overstap snel gemaakt. Rosenthal werd liefkozend door het Duitse publiek Hänschen genoemd vanwege zijn geringe lengte. In de jaren zeventig groeide hij uit tot een van de absolute sterren van de Duitse televisie. Miljoenen Duitsers keken wekelijks naar zijn spelshows. Hij bleef populair tot aan zijn dood in 1987.
Rosenthal was een groot voetbalfan en zijn favoriete club was Tennis Borussia Berlin. Hij begon een team met bekende Berlijners dat bestond uit artiesten en kunstenaars, maar ook wetenschappers en zakenmannen. Dat team kwam uit onder de naam Tennis Borussia Berlin en speelde regelmatig wedstrijden voor goede doelen. Van 1965 tot en met 1973 was hij zelfs voorzitter van de club. Dankzij hem was TeBe bekender dan het op basis van de resultaten zou moeten zijn. Rosenthal had het regelmatig over zijn club op televisie en dat droeg bij aan het profiel van Tennis Borussia. Daarnaast lukte het hem om voetballers als Uwe Seeler, Fritz Walter en Pelé te strikken voor zijn sterrenteam.
U-Bahn nach Auschwitz
De prominente rol van Rosenthal en het vooroorlogse verleden zorgde ervoor dat Tennis Borussia in Duitsland bekend kwam te staan als ‘de Jodenclub’. Het is geen toeval dat juist in de jaren zeventig, toen TeBe tweemaal in de Bundesliga speelde, bij Hertha de supportersgroep Zyklon B werd opgericht. In de donkere jaren tachtig waren bij bijna iedere uitwedstrijd wel antisemitische spreekkoren te horen. Buiten de meezinger “Zyklon B für TeBe” was ook “Wir bauen eine U-Bahn von dort bis nach Auschwitz” erg populair.
In de jaren negentig werd het racisme op de Duitse tribunes minder, maar de antisemitische spreekkoren tegen TeBe niet. Eerst was er de promotie in 1993, die bij Union Berlin als een typische jodenstreek werd beschouwd. Op het moment dat de Göttinger Gruppe de club overnam, was het hek helemaal van de dam. De combinatie van geld en het Joodse verleden zorgde in bijna ieder stadion voor antisemitische spreekkoren. Zelfs nu Tennis Borussia is afgezakt naar het vijfde niveau is het nog niet helemaal verdwenen, al is het tegenwoordig wel minder geworden. Net zoals de Joodse connectie, die eigenlijk zelfs helemaal niet meer bestaat.
Dit is een voorproefje uit het boek Voetbalstad Berlijn, te bestellen in de Staantribune Webshop.