Het voetbal ligt vrijwel overal ter wereld stil, maar in de Wit-Russische Vysjejsjaja Liga rolt vanmiddag gewoon de bal. Als verstokte voetbalfan kun je via vage streams onder meer inschakelen voor FK Minsk – BATE Borisov (14.00 uur!). Maar wat zit er achter de beslissing om het voetbal in Wit-Rusland tijdens de coronacrisis gewoon door te laten gaan? En welke rol kunnen ultras spelen als de beslissing om door te voetballen slecht uitpakt?
“Er zijn geen virussen hier”, verklaart een vrolijke besnorde man in een volgepakt ijshockeystadion. “Je hebt niets om je heen zien vliegen, toch?” Een retorische vraag. “Dit is een ijskast, en sport, vooral op het ijs, is het beste daadwerkelijke geneesmiddel tegen virussen.” De besnorde man is Aleksandr Loekasjenko, president van Wit-Rusland. Waar de teller inmiddels op bijna zeshoinderd officieel bevestigde coronabesmettingen staat. Vóór het coronavirus een pandemie werd, was in Wit-Rusland al sprake een economische recessie.
En dus probeert Loekasjenko uit alle macht een totale financiële neergang van zijn land te voorkomen. Waarschijnlijk niet het minst om zijn eigen neergang te voorkomen. Maar een verkeerde uitpak zal ongetwijfeld tot protest leiden, niet in de laatste plaats door een groepering die zich al langer tegen Loekasjenko uitspreekt: de ultras op de Wit-Russische voetbaltribunes. Het is een gevaarlijke gok van een autocraat die de grip op zijn land lijkt te verliezen.
Laatste houvast
De Vysjejsjaja Liga vormt wereldwijd het laatste houvast voor de verstokte voetballiefhebber en kent daarom een ongekende toename in populariteit. De Wit-Russische voetbalbond heeft inmiddels deals gesloten met sportzenders in tien landen, waaronder buurland Rusland, India en Israël.
In de Engelstalige wereld is vooral FK Slutsk (FK Sloetsk) populair. De leus Come On You Sluts, gecombineerd met de hashtag #COYS verspreidt zich over Twitter. Voor de Wit-Russen zelf is het minder grappig. Bijvoorbeeld voor Aleksandr Hleb, ex-Arsenal en -Barcelona. Hij hekelt de mentaliteit in Wit-Rusland en zegt dat het “lijkt of het niemand hier iets boeit”. Inmiddels lijkt er toch enigszins naar Hleb geluisterd te zijn. Er zijn onder andere wegen ontsmet, ziekenhuizen voorzien van extra bedden en iedereen die in het buitenland is geweest, moet twee weken in zelfisolatie. Bij het voetbal in Wit-Rusland worden fans gecheckt op hun lichaamstemperatuur. Voor de rest houdt de regering het op aanbevelingen.
Batka
Voor de ultras van de meeste vooraanstaande clubs komt veiligheid eerst. Zij hebben aangegeven de wedstrijden niet meer bij te zullen wonen en raden alle andere fans aan hetzelfde te doen. Daarnaast proberen ze druk uit te oefenen op de nationale voetbalbond om de wedstrijden achter gesloten deuren te laten plaatsvinden. Maar ultras hebben, evenals de rest van de bevolking in Wit-Rusland, weinig in te brengen. Het land en de nationale sporten zijn al sinds 1994 in de greep van Batka (vadertje), zoals de bijnaam van Loekasjenko luidt.
Omdat ijshockey zijn favoriete sport is, liet hij na zijn aantreden een groot aantal ijshockeystadions bouwen, waarin hij bovendien vaak zelf te vinden is. Maar voetbal acht hij minder belangrijk in Wit-Rusland. Stadions worden slecht onderhouden, veiligheidschecks bij de ingang duren lang en de voorzieningen in stadions laten te wensen over. Clubeigenaren zijn veelal rijke Wit-Russen uit de persoonlijke kring rond Loekasjenko, of werkzaam bij de regering.
De opkomst bij het voetbal in Wit-Rusland ligt nu dan ook vaak niet hoger dan een paar duizend fans, met uitzondering van BATE Borisov. Maar een groot deel van de vaste fans bestaat uit ultras, een fenomeen dat zich al voordeed vóór Loekasjenko aan de macht kwam. En die houden er andere ideeën op na dan de president.
Maidan
De eerste groep ultras vormde zich rond Dinamo Minsk, in het midden van de jaren tachtig. Na de val van de Sovjet-Unie verspreidde het fenomeen zich over het land. Veel groepen ontwikkelden – evenals bij ultras in andere ex-Sovjetstaten als Oekraïne – extreemrechtse, extreemnationalistische en daarmee anti-Russische (maar ook anti-Westerse) denkbeelden. Zo komen zij in conflict met het ‘loekasjenkisme’ van de president, een politiek die tot voor kort vooral stond voor economische stabiliteit – Loekasjenko laat zich er graag op voorstaan het land na de val van de Sovjet-Unie redelijk draaiende te hebben gehouden – en een nauwe samenwerking met het Rusland van Vladimir Poetin.
De deal is als volgt: Poetin levert goedkope olie aan Wit-Rusland en verwacht in ruil daarvoor van Loekasjenko militaire steun en politieke loyaliteit. De laatste jaren verlangt Poetin echter steeds meer politieke integratie van Loekasjenko. Die integratie is precies waartegen de ultras in opstand komen. Zij zijn bang uiteindelijk ingelijfd te worden door Poetins Rusland en zo hun onafhankelijkheid en soevereiniteit te verliezen. Op dit punt zijn er duidelijke parallellen te trekken met de Maidan-protesten in Oekraïne in februari 2014, toen in Kiev gewelddadige confrontaties tussen demonstranten en regeringstroepen ontstonden, omdat president Janoekovitsj toenadering tot Rusland zocht.
Oekraïense ultras speelden tijdens deze protesten een niet onbelangrijke rol. Ultras van verschillende voetbalclubs zetten hun verschillen opzij en trokken gezamenlijk de straat op. Volgens de ultras van Dinamo Kiev deden ze dat “voor de inwoners van Kiev, voor onze stad, voor ons land en onze eer”. Daar moet bij worden vermeld dat zij niet expliciet pro-Westers waren en dat dit grotendeels dezelfde ultras zijn die tijdens het EK van 2012 gevreesd werden om hun gewelddadigheid en racisme. Zij stonden, vooral in de Westerse media, plots in een geheel ander daglicht.
Zullen de Wit-Russische ultras een soortgelijke rol vervullen, mocht het tot een opstand tegen Loekasjenko komen? Toegegeven, de Oekraïense ultras hebben een sterker ontwikkelde ultra-cultuur en zijn bovendien groter in aantal, maar de Wit-Russische ultras laten steeds vaker van zich horen.
Stem van de tribunes
Het verzet van de ultras bestaat voor een belangrijk deel uit symboliek. Zo toont men onder meer de Pahonja, het wapenschild van Wit-Rusland van vóór de regeringsperiode van Loekasjenko, en de alternatieve nationale rood-witte vlag, die al in 1918 door een Wit-Russische onafhankelijkheidsbeweging werd gebruikt en na de val van de Sovjet-Unie de officiële vlag van de nieuwe republiek werd. Toen Loekasjenko aan de macht kwam, werd deze vlag per referendum officieel verboden en de Sovjet-vlag van Wit-Rusland, minus hamer en sikkel, werd geherintroduceerd.
Wij haten het regime
De rood-witte vlag is vaak zichtbaar tijdens spaarzame protesten op de centrale pleinen van Minsk, die meestal snel neergeslagen worden, waarna de betrokkenen een gevangenisstraf of hoge boete krijgen. Maar ook in voetbalstadions toont men de vlag en de Pahonja en gaat men bovendien vaak nog een stapje verder. In 2011 werd Anatoli Khamenka, leider van de Dinamo-ultras, tijdens een protest in Minsk gearresteerd. In dat jaar klonk er “Wij haten het regime” van de tribunes in de hoofdstad. En bij BATE Borisov zong men een afkorting van “moge hij sterven”, doelend op Loekasjenko.
Fans van het inmiddels opgeheven FC Partizan verstoorden een pro-Russisch evenement. Dit zijn gedurfde acties in een land dat binnen Europa uitblinkt in het schenden van mensenrechten. Arrestaties en gewelddadige confrontaties volgden en Engelstalige spandoeken werden verboden, om directe communicatie met de buitenwereld te bemoeilijken. In 2014, niet lang na de eerder genoemde Maidan-protesten, werd tijdens een wedstrijd van het nationale team tegen Oekraïne desondanks duidelijk gecommuniceerd. In samenzang met de fans van de tegenstanders klonk de klassieker Poetin Khuilo (“Poetin klootzak”).
Er volgde een hartverwarmend Slava Ukraini (“Glorie aan Oekraïne”) van Wit-Russische kant en een Zhive Belarus (“Lang Leve Wit-Rusland”) als reactie. Volgens Russische media had het virus van de Maidan-protesten zich van Oekraïne naar Wit-Rusland verspreid en zich gevestigd op de voetbaltribunes. Bij wedstrijden van BATE Borisov werd het Poetin Khuilo vervolgens vrolijk doorgezet. Meerdere fans werden, zowel bij het nationale team als bij BATE, opgepakt en beloond met een gevangenisstraf.
Toekomst van Wit-Rusland
De fundamenten van het loekasjenkisme staan op losse schroeven. De economische stabiliteit brokkelt af en Loekasjenko’s relatie met de dwingender wordende Vladimir Poetin ligt steeds meer onder vuur. Kleine protesten, alleen al in de vorm van een vlag, duiken almaar vaker op. Onvrede over een falende aanpak van de coronacrisis zou wel eens een laatste zetje richting een grootschalig protest kunnen betekenen. Welke rol is hierbij toebedeeld aan de Wit-Russische ultras? Kunnen zij eenzelfde soort rol vervullen als de Oekraïense ultras in 2014?
Meerdere ultra-groeperingen hebben dezelfde soort anti-Loekasjenko-uitingen getoond. Zij zouden zich in dat opzicht dus kunnen verenigen. Daarbij zullen zij als zich als groepering relatief makkelijk kunnen organiseren, omdat zij dat elk weekend voor de wedstrijd al doen. Daar komt nog eens bij dat het niet onlogisch zou zijn als de ultras tegen de regering enige wraakgevoelens koesteren. Omdat zij inmiddels al jaren actief worden tegengewerkt en onderdrukt. Dus al gaat Loekasjenko uiteindelijk overstag en stopt het voetbal in Wit-Rusland tóch. Het post-coronatijdperk zal voor iedereen, en zeker voor Aleksandr Loekasjenko, een grote uitdaging worden.
Tekst: Staantribune-volger Max Lokin
Beeld: Pro Shots